St. mar. JAN SZAL - torpedominer z ORP "ORZEŁ"

W wieku 6 lat rozpoczął naukę w 7-klasowej Szkole Powszechnej im. Adama Mickiewicza w Przemyślu, którą ukończył z wynikiem dobrym. Po jej ukończeniu uczęszczał do 3-letniej szkoły zawodowej w Przemyślu. Zbiegło się to z jednoczesnym odbyciem dwuletniego szkolenia na kursie drukarskim, po którym postanowił zmienić zawód na malarsko – lakierniczy. Był wysokim blondynem o niebieskich oczach i typowo słowiańskiej urodzie, zdrowym i wysportowanym młodzieńcem. Uprawiał lekkoatletykę i grał w piłkę nożną. Biegle posługiwał się językiem ukraińskim. Jak można domniemywać na podstawie jego życiorysu, nie do końca był spełniony w wyuczonym zawodzie. Ciągnęło go morze i okręty podwodne, co też podkreślił w odręcznie napisanym przez siebie życiorysie: Chciałbym być torpedominerem, zostać na zawodowego i wiernie służyć Ojczyźnie.

W dniu 25 maja 1937 r. stanął przed Komisją Poborową w Przemyślu, która orzekła, że jest zdolny do służby wojskowej i zakwalifikowała go do kategorii „A”. W dniu 4 lutego 1938 r. został wcielony do Kadry Floty i przydzielony do 3 kompanii baonu szkolnego. Następnie decyzją nr 90/38 z dnia 12 kwietnia 1938 został zaprzysiężony na marynarza Marynarki Wojennej RP. W dniu 28 kwietnia 1938 r. otrzymał przesunięcie na dywizję okrętów podwodnych, a w dniu 1 maja 1938 r. Dowództwo Floty skierowano go na kurs specjalistyczny dla torpedominerów. Ponadto w dniach od 15 do 31 maja 1938 r. przeszedł przygotowawczy kurs broni podwodnej na torpedach o średnicy 550 mm. Początkowo przez okres 20 dni szkolenie to odbywało się na ORP „RYŚ”, a następnie na ORP „BAŁTYK”. Od 2 czerwca 1938 r. ponownie zaokrętowany na ORP „RYŚ”. W jednej z opinii przełożonego zawartej w jego aktach osobowych wynika, że w trakcie szkolenia marynarskiego na ORP „RYŚ” mar. Jan Szal był osobą bardzo pracowitą, spokojną, koleżeńską i uczynną, charakter miał niewyrobiony, zapowiadał się na bardzo dobrego marynarza i specjalistę.

Po pomyślnym zdaniu specjalistycznych egzaminów marynarskich w dniu 6 marca 1939 r. został przeokrętowany na ORP „ORZEŁ” jedną z najnowocześniejszych jednostek tego typu w całej Kadrze Floty Marynarki Wojennej RP. Bez wątpienia skierowanie, jak i sama służba na tym okręcie była dla niego nie tylko dużym wyzwaniem, ale i wielkim wyróżnieniem oraz uznaniem dla jego torpedominerskich umiejętności. Marynarze z ORP „ORZEŁ” należeli do elity Polskiej Kadry Floty.
W kolejnej, a zarazem ostatniej opinii z dnia 1 kwietnia 1940 r. już po uzyskaniu przez mar. Jana Szal funkcji torpedominera, dowódca ORP „ORZEŁ” kpt. mar. Jan Grudziński zapisał o swoim podwładnym: spokojny, operatywny, solidny, chętny do nauki i pracy, jako specjalista dobry, sumienny. Zasługuje całkowicie na mianowanie nadtorpedominerem. Opinia ta zbiegła się z jednoczesnym otrzymaniem przez mar. Jana Szal awansu na starszego marynarza rozkazem Dowódcy Grupy Nr 68/40.

Przebywając na terytorium Wielkiej Brytanii, od 18 stycznia 1940 r. do 11 maja 1940 r. okręt wykonał sześć rejsów patrolowych. Na swój siódmy, a zarazem ostatni rejs wyszedł w morze w dniu 23 maja 1940 r. o godzinie 23.00. Zaginął wraz z całą załogą w niewyjaśnionych okolicznościach podczas patrolu na przełomie maja i czerwca 1940 roku, gdzieś na wodach Skagerraku.
Ostatecznie w dniu 11 czerwca 1940 r., po trzech dniach od planowanego powrotu Polska Marynarka Wojenna w Wielkiej Brytanii oficjalnie potwierdziła stratę okrętu poprzez podanie komunikatu o następującej treści:
Z powodu braku jakichkolwiek wiadomości i niepowrócenia z patrolu w określonym terminie – okręt podwodny Rzeczypospolitej Polskiej Orzeł uważać należy za stracony.— kontradmirał Jerzy Świrski, szef Kierownictwa Marynarki Wojennej.

Następnego dnia Anglicy wystosowali do Polskiej Marynarki Wojennej RP list, w którym zachwalali i wysoko ocenili wojenną działalność ORP „ORZEŁ”, oraz wyrazili swój żal dotyczący straty jednostki. Oto końcowy fragment tego dokumentu:Dzielność i wydajność, które towarzyszyły Orłowi przy wykonywaniu jego służby, zasługują na najwyższą pochwałę, a rola, jaka przypadła okrętowi, była bardzo wartościowym udziałem w wysiłku wojennym sprzymierzonych.
— wiceadmirał Max Horton, dowódca Floty Podwodnej Królewskiej Marynarki Wojennej.

Nie znane są okoliczności zatopienia Orła. Najprawdopodobniej został on omyłkowo zatopiony przez holenderski okręt podwodny, zaś cały ten incydent został zatuszowany przez władze brytyjskie z obawy przed reakcją polskich władz i żołnierzy.
Jak odnotowano w metryce zgonu śp. st. mar. Jana Szala wystawionej dopiero w dniu 27 czerwca 1943 r. przez Marynarkę Wojenną – Komendę Morską „Północ” zginął w czasie pełnienia służby na okręcie podwodnym ORP „ORZEŁ” w dniu 8 czerwca 1940 r. w walce o wolną i niepodległą Rzeczypospolitę Polską. Ponadto należy podkreślić, że z nieustalonej przyczyny w dniu 21 kwietnia 1941 r. spalono komisyjnie worek mały jutowy nr ew. 71 śp. st. mar. Jana Szal, który zawierał jego rzeczy osobiste.

Na najwyższą pochwałę zasługuje, że ten zwykły, prosty i skromny młodzieniec pochodzący ze starego, wielokulturowego miasta oddalonego przecież o tyle setek kilometrów od Bałtyku, zaszedł tak daleko. Wywodził się z przeciętnej przemyskiej rodziny. Został wcielony - jako jedyny Przemyślanin – na symbol i dumę polskiej Marynarki Wojennej. Uzyskał to, co niewielu udało się osiągnąć. Ta przedwczesna śmierć młodego marynarza przekreśliła na zawsze jego marzenia i tęsknotę za rodzinnym domem.
Prowadzone w okresie powojennym poszukiwania wraku zatopionego ORP „ORZEŁ” nie przyniosły żadnych rezultatów. Wydaje się, że miejsce spoczynku szczątków pozostanie na zawsze jedną z największych tajemnic.
W okresie powojennym śp. st. mar. Jan Szal został odznaczony pośmiertnie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie Władysława Raczkiewicza Medalem Morskim, zaś przez władze brytyjskie War Medal 1939-45.
Na koniec należy również przypomnieć, że ORP „ORZEŁ” należał do Dywizjonu Okrętów Podwodnych, który brał udział w początkowym okresie obrony Wybrzeża. Następnie okręt został internowany w stolicy Estonii Tallinnie, skąd po brawurowej ucieczce przedarł się do Wielkiej Brytanii.